دکتر محمد معین

(پژوهشگر، استاد زبان فارسی و پدید آورندة فرهنگ معین)

دکتر محمد معین در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۲۹۷ در رشت متولد شد.

او اولین فرزند خانواده بود، در سن شش سالگی مادرش را از دست داد و پنج روز بعد از فوت مادر، پدرش نیز در گذشت. وی دوره شش ساله ابتدایی را ظرف دو سال به پایان رساند. در رشت دوره اول متوسطه را در دبیرستان نمره ۱ (که بعدها به نام دبیرستان دولتی شاهپور خوانده شد) به اتمام رساند و دوره دوم متوسطه را در رشته ادبی در دبیرستان دارالفنون تهران گذراند. در اوان تحصیل در دبیرستان، صرف و نحو عربی و بخشی از علوم قدیمه را نزد پدر بزرگش و مرحوم سید مهدی رشت آبادی فرا گرفت. در سال ۱۳۱۰ در دانشسرای عالی در رشته ادبیات و فلسفه علوم تربیتی به تحصیل پرداخت. در سال ۱۳۱۳ با نوشتن پایان نامه ای به زبان فرانسه در مورد شاعر فرانسوی «لوکنت دولیل» در رشته ادبیات و فلسفه، به اخذ مدرک کارشناسی نایل شد.

پس از طی دوره شش ماهه دانشکده افسری احتیاط، شش ماه اول سال ۱۳۱۴ را به خدمت افسری گذرانید و در مهر ماه آن سال به دبیری دبیرستان شاهپور اهواز منصوب شد. پس از سه ماه، به ریاست دانشسرای شبانه‌روزی اهواز رسید و در عین حال عضویت تحقیق اوقاف و ریاست پیشاهنگی و تربیت بدنی استان ششم به عهده وی بود.

او در سال ۱۳۱۸ به تهران انتقال یافت و تصدی معاونت و سپس کفالت اداره دانشسراها را در وزارت فرهنگ بر عهده داشت. در همین ایام به وسیله مکاتبه با آموزشگاه روانشناسی بروکسل، که تحت نظر المرنالز[1] روانشناس اداره می شد، روان شناسی عملی را آموخت. سپس به تحصیل در دوره دکترای زبان فارسی پرداخت و از رساله خود با عنوان «مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات پارسی» دفاع کرد. پایان نامه او با راهنمایی ابراهیم پورداوود با قید «بسیار خوب» پذیرفته شد و دکتر محمد معین به عنوان نخستین فارغ التحصیل دوره دکتری ادبیات فارسی در ایران شناخته شد. از آن پس به سمت دانشیار و سپس به سمت استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» در دانشکده ادبیات برگزیده شد. در سال ۱۳۲۱ ازدواج کرد که نتیجه آن ۴ فرزند می باشد. از آغاز سال ۱۳۲۵ شمسی که چاپ لغت نامه دهخدا طبق قانون، در مجلس شورای ملی آغاز شد، دکتر معین به همکاری علی اکبر دهخدا برگزیده شد. در دی ماه ۱۳۳۴ با موافقت علی اکبر دهخدا، سازمان لغتنامه از منزل شخصی دهخدا به مجلس شورای ملی منتقل شده و طبق وصیت نامه دهخدا، دکتر معین به ریاست امور علمی آن سازمان منصوب گردید. در اسفند ۱۳۳۶ سازمان مذکور به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران انتقال یافت و طبق اساسنامه مصوب شورای دانشگاه، ریاست سازمان لغت نامه به عهده دکتر محمد معین گذاشته شد. وی این سمت را تا آخرین روزی که دچار سکته گردید، به عهده داشت.

دکتر معین در سالهای ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۳ عضو شورای عالی فرهنگ بود. در کنگره های هزاره ابن سینا، هفتصدمین سال خواجه نصیرالدین طوسی، آزادی فرهنگ که در تهران برگزار شد، عضویت داشت و در آنها به ایراد سخنرانی پرداخت. در سال ۱۳۳۳ برای کتاب جامع الحکمتین ناصر خسرو که نخستین بار توسط هانری کربن (خاورشناس فرانسوی) و دکتر معین تصحیح و چاپ شده بود، از طرف فرهنگستان أکادمی دزانسکریپسیون ابل لتر[2] فرانسه، به دریافت جایزه نایل آمد.

در تابستان ۱۳۳۷ بنا به تصویب هیئت وزیران ایران، دکتر معین به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد و این انتخاب در پاییز ۱۳۴۰ از طرف هیئت وزیران مجددا تأیید شد. او در مهر ماه ۱۳۳۷ به عنوان «استاد ممتحن خارجی» دانشگاه پنجاب (پاکستان) برای مطالعه و اظهار نظر در رساله های دکترای آن دانشگاه برگزیده شد. وی از سال ۱۳۲۴ با پروفسور هانری کربن در تصحیح و نقد متون فلسفی و عرفانی فارسی و عربی همکاری داشت. در نتیجه این همکاری، یک سلسله کتب فارسی و عربی از طرف انستیتوی ایران و فرانسه چاپ و منتشر شده است.

در آذر ماه ۱۳۳۸ از نیما یوشیج، پیشوای شعر نو در ایران وصیت نامه ای بدست آمد، که در آن دکتر معین را بدون اینکه دیده باشد، به عنوان وصی خود تعیین کرده بود، تا اشعار وی را بررسی کند و قسمت لازم را انتشار دهد و انتخاب و طبع أشعار نیز تحت نظر وی باشد.

دکتر معین از تاریخ ۹ تا ۱۵ شهریور ۱۳۴۵ ریاست کمیسیون ادبیات را در کنگره جهانی ایران شناسان عهده دار بود.

از آثار تألیفی معین می توان به: «ستاره ناهید» یا «داستان خرداد و امرداد»، «یوشت فریان مرزبان نامه ( به فارسی و روسی)»، «یادنامه پورداوود»، «برگزیده شعر فارسی دوره طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل بویه)»، «قاعدههای جمع در زبان فارسی»، مزدیسنا و ادب پارسی ( در دو جلد)»، «برگزیده نثر فارسی (دوره‌های سامانیان و آل بویه)»، «مفرد و جمع»، «تحلیل هفت پیکر نظامی»، «اسم جنس»، «حافظ شیرین سخن (در دو جلد)» و «مجموعه مقالات (در دو جلد)» اشاره کرد و تصحیحات او شامل «برهان قاطع ( در ۵ جلد)»، «دانشنامه علایی ابن سینا»، «چهار مقاله نظامی

عروضی»، «جامع الحکمتین ناصر خسرو»، «شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم»، «مجموعه اشعار دهخدا»، «جوامع اشعار دهخدا»، «جوامع الحکایات و لوامع الروایات محمد عوفی»، «عبهر العاشقین روزبهان بقلی شیرازی» و «حواشی بر اشعار خاقانی» هستند و ترجمه های او نیز عبارتند از: «روانشناسی تربیتی»، «کتیبه های پهلوی»، «خسرو کواتان و ریدک وی» و «ایران از آغاز تا اسلام».

دکتر معین در دوران فعالیت خود نشان ها و افتخاراتی را کسب کرده که از آن جمله: نشان درجه دوم علمی در سال ۱۳۱۶، نشان درجه دوم علمی در سال ۱۳۲۱، نشان درجه دوم سپاس در سال ۱۳۲۷، نشان لژیون دونور، دریافت جایزه تامبور[3] در سال ۱۳۲۲، دریافت نشان هنر و ادبیات از دولت فرانسه در سال ۱۳۴۰، دریافت نشان اوردر د پالم آکادمیک[4] از ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه هستند.

دکتر محمد معین در ۱۳۵۰ در تهران درگذشت و در آستانه اشرفیه، به خاک سپرده شد.